Sędziowie rodzinni o sobie - wyniki badania 2012 "W tej pracy trzeba rozumieć i kochać ludzi. Trzeba chcieć im pomagać i wyciągać z problemów, z którymi sobie nie radzą. Trzeba mówić, słuchać, prosić i tłumaczyć. Rozstrzygać sprawy, zachęcać do zgody, a czasem do przebaczenia sobie nawzajem. Trzeba mieć do tego dużo cierpliwości, dobroci, dużo siły i wiary, żeby samemu nie zwątpić i nie wypalić się."
/Wypowiedź jednego z badanych sędziów biorących udział w badaniu/

Wprowadzenie

Sądy rodzinne to wyspecjalizowane instytucje, które zajmują się kompleksowo sprawami dotyczącymi rodziny. Zakres spraw pozostających w ich kompetencji jest bardzo szeroki. Obejmuje on problematykę prawa rodzinnego i opiekuńczego, demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych, a także sprawy wynikające z wielu innych ustaw. Takie ujęcie kompetencji sądów rodzinnych powoduje, że orzekający w nich sędziowie na co dzień korzystają z przepisów należących do wielu dziedzin prawa. Poza tym, sąd rodzinny wydając orzeczenie w danej sprawie dopiero rozpoczyna pracę dotyczącą danej rodziny - wydanie orzeczenia rozpoczyna postępowanie wykonawcze, które może potrwać wiele lat - często aż do uzyskania przez dziecko pełnoletniości. Rozpoczynając proces pracy z rodziną, sąd rodzinny musi współpracować z wieloma instytucjami, przede wszystkim należącymi do systemu pomocy społecznej. Zatem sędzia rodzinny nie tylko kieruje postępowaniem sądowym i odpowiada za prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy, ale nadzoruje wykonanie wyroku i dba o szybkie wykonanie orzeczeń odpowiadających dobru dziecka i rodziny.

Choć po zmianie ustawy o ustroju sądów powszechnych¹, sądy rodzinne stały się jedynie fakultatywnie tworzonymi wydziałami w sądach rejonowych, nie znaczy to, że zawód sędziego rodzinnego przestał istnieć. Tym bardziej wręcz wszelkie działania, mające wzmacniać tę grupę sędziów, wydają się konieczne a wymogi stawiane temu sędziemu nadal muszą mieć szczególny charakter. Przede wszystkim bowiem, sędzia rodzinny musi posiadać ugruntowaną i bardziej wszechstronną niż inni sędziowie wiedzę prawniczą, ale także "być społecznikiem wyczulonym na sprawy rodziny i młodzieży, przekonanym osobiście o potrzebie podejmowania działań na rzecz umacniania i ochrony rodziny. Powinien też posiadać cenną, a nieczęsto spotykaną umiejętność nawiązywania kontaktów i zdobywania zaufania osób, w których życie ma ingerować"². Oprócz wysokich kwalifikacji zawodowych, sędzia rodzinny powinien być człowiekiem charakteryzującym się dużą wrażliwością na sprawy dziecka oraz chęcią niesienia pomocy rodzinie. Wymogi te oraz kształtowanie kompetentnych kadr orzekających w sprawach rodzinnych nadal pozostają wielkim wyzwaniem³. Dlatego też warto zwrócić uwagę, jak sędziowie rodzinni postrzegają swoją sytuację oraz jak oceniają współpracę z innymi służbami działającymi na rzecz dziecka i rodziny w Polsce.

Nota metodologiczna

Prezentowane poniżej wyniki badań powstały na podstawie analizy kwestionariuszy ankiet wypełnionych przez 82 sędziów rodzinnych orzekających w wydziałach rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych oraz sędziów specjalizujących się w tematyce rodzinnej a orzekających w sądach okręgowych (w szczególności w wydziałach rodzinnych odwoławczych). Badanie zostało zrealizowane w okresie wrzesień-listopad 2012 r., przy czym 36 kwestionariuszy zebrano podczas obrad XIV Kongresu Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce "Sądownictwo rodzinne w obliczu zmian legislacyjnych", który odbył się w Zakopanem w dniach 9-13 września 2012 r., a pozostałych 46 kwestionariuszy zebrano droga pocztową za zgodą Prezesów Sądów Okręgowych i dzięki współpracy z sędziami wizytatorami ds. rodzinnych z okręgów lubelskiego (22), gdańskiego (4), wrocławskiego (11) i olsztyńskiego (9).

Sędziowie biorący udział w badaniu - charakterystyka badanej grupy

W grupie badanych sędziów przeważali sędziowie z dużym doświadczeniem orzeczniczym w sprawach rodzinnych - aż 29 sędziów orzekało w tych sądach od 11 do 20 lat, kolejnych 21 - od 21 do 30 lat. Aż 5 badanych sędziów orzekało w zakresie spraw rodzinnych dłużej niż 31 lat, 15 sędziów miało doświadczenie nie przekraczające 5 lat, a kolejnych 8 orzekało w sądach rodzinnych nie dłużej niż 10 lat, przy czym 65 sędziów zadeklarowało, iż orzeka w sądach rejonowych, a 16 - w sądach okręgowych (wynik nie sumuje się do 82, ponieważ jeden z respondentów nie podał odpowiedzi). Warto podkreślić, iż aż 55 sędziów objętych badaniem pełniło szczególne funkcje w sądzie - prezes sądu, przewodniczący wydziału, zastępca przewodniczącego wydziału, wizytator ds. rodzinnych.



Powołanie do zawodu

Badania potwierdziły tezę sformułowaną w 2007 r. przez Autorkę, iż choć zawód sędziego rodzinnego stanowi powołanie, to sędziowie wykonujący ten zawód trafiają do wydziałów rodzinnych w drodze przypadku, a poczucie "misji" czy "powołania" kształtuje się u nich z czasem. Aż 68 badanych twierdząco odpowiedziało na pytanie dotyczące konieczności powołania do pracy w zawodzie sędziego rodzinnego. Sędziowie uzasadniali odpowiedzi dotyczące powołania, odwołując się do konieczności posiadania szczególnej intuicji czy wrażliwości na ludzką krzywdę i dobro dziecka, ale także odporności psychicznej. Wśród innych cech badani wymieniali ponadto cierpliwość, umiejętność słuchania oraz rozwiązywania konfliktów. Spośród sędziów biorących udział w badaniu, aż 62 zadeklarowało, że nie mieli oni wpływu na to, w jakim wydziale będą orzekać po otrzymaniu nominacji sędziowskiej. Co niezwykle istotne, aż 66 sędziów pozytywnie odpowiedziało na pytanie: "Czy mając możliwość ponownego wyboru zawodu i zaplanowania ścieżki kariery, zdecydowałaby się Pani/ zdecydowałby się Pan ponownie na pracę w sądzie rodzinnym?".

Warto od razu zwrócić uwagę, że w literaturze można spotkać przeciwstawne opinie dotyczące kwestii powołania do zawodu sędziego rodzinnego. Zdaniem M. Andrzejewskiego: "(...) w odniesieniu do sędziów bardziej zasadne jest odwołanie do kryteriów znamionujących profesjonalizm w wykonywanym zawodzie (...), niż do ulotnej kategorii "szczególnego powołania" do zawodu i do idealizującego opisu elementów sylwetki sędziego rodzinnego"⁴. Z kolei H. Haak prezentuje pogląd, zgodnie z którym: "Sędzia zatrudniony w sądzie rodzinnym powinien wyróżniać się szczególnymi cechami i właściwościami osobistymi, predestynującymi go do tej pracy, a więc zaangażowaniem społecznym, aktywnością zawodową, wrażliwością na cudze kłopoty; zawód sędziego rodzinnego powinien stać się szczególnym powołaniem. Więcej - sędzia rodzinny powinien odczuwać szczególną skłonność (powołanie) do zajmowania się sprawami związanymi z problematyką rodziny."⁵. Ten właśnie pogląd jest bliższy Autorce.



Wiedza i doświadczenie

Zdaniem aż 78 sędziów, orzekanie w sprawach wymaga nie tylko znajomości norm pranych, ale także bogatej wiedzy pozaprawnej. W opinii sędziów, najbardziej potrzebna w ich pracy jest wiedza z zakresu psychologii ogólnej (71 wskazań) i psychologii dziecięcej (61 wskazań). Niezwykle potrzebne są także, ich zdaniem, umiejętności z zakresu komunikacji interpersonalnej (68 wskazań). Z kolei wiedza pedagogiczna wydaje się potrzebna w opinii 54 sędziów, z zakresu etyki w opinii 48, seksuologii - 29, a socjologii - 37. Warto podkreślić, że aż 33 sędziów biorących udział w badaniu ukończyło studia podyplomowe (wskazywane kierunki to pedagogika specjalna, psychologia, prawo rodzinne, prawo europejskie i profilaktyka uzależnień).

Sędziowie wskazywali także na znaczenie doświadczenia zawodowego, jako czynnika wpływającego na jakość wydawanych orzeczeń. Zdaniem 45 sędziów jest ono potrzebne i ma wpływ na pracę sędziego. Wynik ten nie może dziwić, wszak decyzje, które sędzia rodzinny musi podejmować, wymagają od niego nie tylko rozległej wiedzy, ale także doświadczenia.



Zmiany organizacyjne dotyczące likwidacji sądów rodzinnych i sądów rejonowych

Z pewnością nie stanowi zaskoczenia wynik odpowiedzi uzyskanych na pytanie dotyczących skutków likwidacji sądów rodzinnych. W opinii aż 68 badanych sędziów zmiana ta wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie, przy czym aż 54 badanych uznało, iż wpłynie to zdecydowanie niekorzystnie na funkcjonowanie sądów rodzinnych, a 14 sędziów wskazało wariant odpowiedzi "wpłynie raczej niekorzystnie". Tylko dwóch badanych wyraziło pogląd, że likwidacja sądów rodzinnych wpłynie korzystnie na funkcjonowanie tych instytucji, jednak nie uzasadnili oni tego stanowiska. Nie mniej krytycznie sędziowie rodzinni wyrażali się w odpowiedzi na pytanie dotyczące likwidacji kilkudziesięciu sądów rejonowych, która nastąpiła z dniem 1 stycznia 2013 r. Aż 53 sędziów uznało powyższą zmianę za niekorzystną, a tylko 5 za korzystną. Niemniej jednak zgodne w tej kwestii opinie sędziów stanowią reakcję na wdrażane przez Ministerstwo Sprawiedliwości reformy, które zdaniem sędziów, ale i ekspertów w perspektywie długofalowej doprowadzić mogą do obniżenia kwalifikacji orzekających sędziów, a nawet do likwidacji pionu rodzinnego⁶.

Reforma polegająca na likwidacji kilkudziesięciu sądów rejonowych spotkała się także z bardzo ostrym sprzeciwem Stowarzyszenia Sędziów Polskich "Iustitia", które w komunikacie z dnia 2 stycznia 2013 r. oświadczyło: "Dnia 1 stycznia żegnamy 79 sądów rejonowych, zlikwidowanych przez ministra sprawiedliwości z nieracjonalnych powodów, dla zrealizowania politycznych ambicji"⁷. Z kolei sędziowie rodzinni w uchwale z dnia 12 września 2012 r., podsumowującej obrady XIV Kongresu Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce, zadeklarowali, iż w związku z wprowadzanymi przez Ministerstwo Sprawiedliwości reformami zamierzają nadal monitorować działania tego resortu i odpowiednio na nie reagować.

Współpraca sądu rodzinnego z instytucjami pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym

Prawo nakłada na sędziego rodzinnego obowiązek współdziałania z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się na danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży, sprawami oświaty i wychowania oraz zdrowia. Wszyscy badani sędziowie spójnie określali najbliższy krąg współpracy, wskazując na instytucje, które biorą udział w niesieniu pomocy dziecku i rodzinie. Szczególny nacisk badani sędziowie kładli na znaczenie roli kuratora rodzinnego, który dostarcza sędziemu informacji niezbędnych w procesie decyzyjnym. Kolejnym ważnym ogniwem współpracy są Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie oraz Ośrodki Pomocy Społecznej. Sędziowie wskazywali także na współpracę z Policją, szkołami i placówkami oświatowymi, biegłymi sądowymi oraz służbą zdrowia. Wśród innych instytucji sędziowie wskazywali organizacje pozarządowe działające lokalnie na rzecz rodziny, placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne



Sprawą kluczową wydaje się ustalenie jak układa się ta współpraca. Otóż aż 74 sędziów pozytywnie oceniło współpracę z kuratorami rodzinnymi (bardzo dobrze - 50, dobrze 24). Współpraca ta ma charakter bieżący i dotyczy zbierania informacji o rodzinie w drodze rodzinnego wywiadu środowiskowego, w celu podejmowania decyzji służących dobru dziecka, w tym wyboru metod pracy z rodziną objętą nadzorem. Co istotne, w opinii aż 54 badanych na przestrzeni ostatnich kliku lat jakość tej współpracy nie uległa zmianie, w opinii 18 uległa ona poprawie (8 - zdecydowanie lepiej, 10 - lepiej), a tylko zdaniem 4 pogorszyła się (3 - gorzej, 1 - zdecydowanie gorzej). W opinii sędziów problemem we współpracy z kuratorami bywa lakoniczność sporządzanych wywiadów i nieterminowe ich dostarczanie sędziemu.

Jak sędziowie oceniają współpracę ze służbami socjalnymi? Jeśli chodzi o współpracę z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, to w opinii 39 badanych układa się ona bardzo dobrze (14) lub dobrze (25). Zdaniem 24 sędziów poprawnie, a tylko 1 sędzia ocenił tę współpracę źle. Aż 13 badanych wybrało wariant odpowiedzi "nie współpracuję". Pozytywnie należy ocenić wyniki dotyczące przebiegu współpracy na linii sędzia rodzinny - PCPR na przestrzeni ostatnich lat. Otóż zdaniem 19 badanych współpraca uległa poprawie (4 - zdecydowanie lepiej, 15 - lepiej), a w opinii 38 sędziów jej jakość nie uległa zmianie. Tylko dwóch respondentów oceniło, iż współpraca ta uległa pogorszeniu (1 - zdecydowanie gorzej, 1 - gorzej). Współpraca sądu rodzinnego z PCPR dotyczy wymiany informacji na temat funkcjonowania placówek opiekuńczo-wychowawczych i dostępnych wolnych miejsc dla małoletnich kierowanych do umieszczenia w tych placówkach, uzyskiwania opinii o kandydatach na rodziców zastępczych, współpraca w ramach spotkań konsultacyjnych i grup roboczych. Zdarza się też, że PCPR zwraca się do sądu z prośbą o interpretację przepisów. W opinii 37 badanych sędziów współpraca z Ośrodkami Pomocy Społecznej układa się bardzo dobrze (6) lub dobrze (31). Kolejnych 23 badanych oceniło ją poprawnie, a tylko 5 niekorzystnie (źle - 4, bardzo źle - 1). 11 uczestników badania wybrało wariant odpowiedzi "nie współpracuję" - co jest zrozumiałe w odniesieniu do sędziów sądów okręgowych, którzy orzekają głównie w sprawach rozwodowych i dotyczących ustanowienia separacji. Również pozytywnie należy ocenić wyniki dotyczące przebiegu współpracy na linii sędzia rodzinny - OPS na przestrzeni ostatnich lat. Otóż zdaniem 13 badanych współpraca uległa poprawie (5 - zdecydowanie lepiej, 8 - lepiej), a w opinii 48 sędziów jej jakość nie uległa zmianie. Tylko jeden respondent ocenił, iż współpraca ta układa się zdecydowanie gorzej. Współpraca sądu rodzinnego z OPS dotyczy zbierania opinii i informacji o sytuacji małoletnich i ich rodzin objętych nadzorem, wskazywania spraw wymagających interwencji sądu rodzinnego, wskazywanie kandydatów na opiekunów prawnych.



W opinii sędziów, problemem we współpracy z PCPR i OPS jest fakt, iż pracownicy systemu pomocy społecznej są przyzwyczajeni do pracy w systemie godzinowym ("pracują od-do") a nie zadaniowym. Zdaniem sędziów, prowadzi to do sytuacji, w których gdy wymagane jest natychmiastowe podjęcie działań w godzinach popołudniowych, zaangażowanie służb socjalnych jest niestety rzadkością. Kadrze zatrudnionej w tych strukturach sędziowie zarzucali brak profesjonalizmu, bierność oraz formalizm. Niemniej jednak warto podkreślić, iż w opinii badanych sędziów, pracownicy socjalni w mniejszych ośrodkach są bardziej zaangażowani we współdziałanie i otwarci na współpracę.

Jeśli chodzi o współpracę sądu rodzinnego z Policją, to w opinii 43 badanych sędziów współpraca ta układa się bardzo dobrze (8) lub dobrze (35). Kolejnych 23 badanych oceniło ją poprawnie, a tylko 2 niekorzystnie (źle - 1, bardzo źle - 1). 9 uczestników badania wybrało wariant odpowiedzi "nie współpracuję" w odniesieniu do Policji. W opinii aż 50 badanych na przestrzeni ostatnich kliku lat jakość tej współpracy nie uległa zmianie, w opinii 10 uległa ona poprawie (3 - zdecydowanie lepiej, 7 - lepiej), a tylko zdaniem 5 pogorszyła się (4 - gorzej, 1 - zdecydowanie gorzej). Współpraca sądu rodzinnego z policją dotyczy m. in. dostarczania informacji na temat sytuacji zagrożenia dobra dziecka, w razie konieczności zapewnianie asysty kuratorom i ustalanie miejsca pobytu. Policja wykonuje także czynności zlecone przez sędziego w postępowaniu wyjaśniającym w sprawach nieletnich, przeprowadza wywiady środowiskowe oraz wykonuje doprowadzenia na wniosek sądu. Zdaniem sędziów problemy we współpracy, które mogą pojawiać się, wynikają z faktu, iż współpraca policji z sądem rodzinnym stanowi margines jej obowiązków, a także z obserwowanego spadku jakości kadr Policji.

Warto zwrócić także uwagę na wyniki badania dotyczące współpracy sądów rodzinnych ze szkołami i innymi placówkami oświatowymi. Zdaniem 32 badanych sędziów współpraca ta układa się bardzo dobrze (8) lub dobrze (24). Kolejnych 24 badanych oceniło ją poprawnie, a 4 - źle. Ze szkołami nie współpracowało 17 sędziów biorących udział w badaniu. W opinii aż 47 badanych na przestrzeni ostatnich kliku lat jakość tej współpracy nie uległa zmianie, w opinii 10 uległa ona poprawie (1 - zdecydowanie lepiej, 9 - lepiej), a zdaniem 2 pogorszyła się. Współpraca sądu rodzinnego ze szkołami dotyczy m. in. wydawania przez szkoły opinii dotyczących sytuacji małoletnich, wzajemne informowanie o sytuacji małoletnich wymagających szczególnej opieki, np. w zakresie współpracy z pedagogiem lub psychologiem, przekazywanie informacji dotyczących konieczności diagnozowania uzależnień oraz kompetencji rodzicielskich przez RODK.

Z pewnością kluczowe znaczenie w wydawaniu orzeczeń przez sąd rodzinny ma współpraca z biegłymi sądowymi. Zdaniem aż 63 badanych sędziów współpraca ta układa się pozytywnie - bardzo dobrze (11) lub dobrze (42). Kolejnych 20 badanych oceniło ją poprawnie, a tylko 1 - źle. 4 uczestników badania wybrało wariant odpowiedzi "nie współpracuję". Zdaniem aż 59 badanych na przestrzeni ostatnich kliku lat jakość tej współpracy nie uległa zmianie, w opinii 8 uległa ona poprawie (1 - zdecydowanie lepiej, 7 - lepiej), a tylko zdaniem 6 pogorszyła się. Współpraca sądu rodzinnego z biegłymi dotyczy sporządzania opinii, w szczególności psychologicznych, psychiatrycznych, pedagogicznych czy medycznych i udziału biegłych w wysłuchaniu małoletnich. Problemem, zdaniem sędziów, są zbyt długie terminy związane z oczekiwaniem na sporządzenie opinii przez biegłego, uwarunkowane zbyt małą liczbą biegłych.

Z kolei jeśli chodzi o współpracę sądu rodzinnego ze służbą zdrowia W opinii 20 badanych sędziów współpraca ta układa się poprawnie, zdaniem kolejnych 20 dobrze, a tylko w opinii 2 bardzo dobrze. Tylko jeden sędzia uczestniczący w badaniu ocenił przebieg tej współpracy źle. 29 sędziów wybrało wariant odpowiedzi "nie współpracuję". Zdaniem aż 37 badanych sędziów na przestrzeni ostatnich kliku lat jakość tej współpracy nie uległa zmianie, w opinii jedynie dwóch uległa ona poprawie (1 - zdecydowanie lepiej, 1 - lepiej), a zdaniem 5 pogorszyła się. Współpraca sądu rodzinnego ze służbą zdrowia wiąże się przede wszystkim z przekazywaniem informacji, dotyczących nieprawidłowości w funkcjonowaniu rodziny w zakresie stosowania przemocy, czy nieporadności w sprawach opiekuńczych, co rzutuje na stan zdrowia i kondycję dziecka, a także wyrażanie zgody sądu na wykonanie zabiegu medycznego w sytuacji, gdy rodzice nie wyrażają na niego zgody, np. z przyczyn religijnych lub gdy pacjent - osoba dorosła, nie może podjąć decyzji z uwagi na stan zdrowia. Zdaniem sędziów można zaobserwować wzrost wniosków o udzielenie zgody na wykonanie zabiegu medycznego, co zdaniem sędziów stanowi dla lekarzy zabezpieczenie w sytuacji, gdy pacjent po przeprowadzeniu zabiegu dochodziłby braku jego zasadności.

Aktualne problemy sądownictwa rodzinnego

W ramach realizowanego badania, sędziowie proszeni byli także o wyrażenie opinii dotyczących aktualnych problemów sądownictwa rodzinnego w Polsce. Zdaniem badanych sędziów do problemów tych należy zaliczyć przede wszystkim zbyt duże obciążenie liczbą spraw przypadających na jednego sędziego (przede wszystkim w zakresie norm obciążenia pracą przy uwzględnieniu spraw prowadzonych w postępowaniu wykonawczym). Drugim problemem, który można określić, jako kluczowy są braki kadrowe w zakresie obsługi sekretarskiej oraz asystenckiej dla sędziów. Badani sędziowie wskazywali też na brak wsparcia instytucjonalnego do ofiar przemocy, w szczególności dzieci, niedostateczną liczbę zawodowych rodzin zastępczych, brak kandydatów na rodziców zastępczych oraz brak miejsc w specjalistycznych placówkach opiekuńczych. Sędziowie wskazywali także na konieczność wprowadzenia do Kodeksu postępowania cywilnego przepisów dotyczących postępowania wykonawczego w sprawach rodzinnych, w tym o określenie roli kuratora rodzinnego przy jego udziale w kontaktach z dzieckiem.

Wreszcie, sędziowie wskazywali także na stałe marginalizowanie sędziów rodzinnych i sądów rodzinnych w systemie sądownictwa powszechnego, o czym świadczą wprowadzone w ostatnich latach reformy. Warto zauważyć, iż badani nie podnosili problemu zamkniętej drogi awansu zawodowego w sądownictwie rodzinnym, co można tłumaczyć tym, iż w związku z wprowadzeniem fakultatywnego powoływania wydziałów rodzinnych w sądach rejonowych oraz wobec likwidacji wielu sądów rejonowych, problem ten stracił na istotności, wobec poważniejszych wyzwań i trudności.

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 203, poz. 1192).
2. Z. Wasilkowska, Aktualny model sądów rodzinnych w Polsce, "Problemy Rodziny" 1979, nr 1, s. 41.
3. M. Arczewska, Role sędziów rodzinnych w lokalnym systemie pomocy dziecku i rodzinie, [w:] D. Trawkowska (red.), Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, Wydawnictwo Edukacyjne akApit, Toruń 2011, s. 211.
4. M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej. (Dziecko-Rodzina-Państwo), Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Zakamycze 2003, s. 57.
5. H. Haak, Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2002, s. 161.
6. Por.: Uchwała XII Kongresu Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce, Zakopane 17 września 2010 r., dokument dostępny pod adresem: http://www.mwreklama.i365.pl/SSSRWP/aktualnosci.html; Skarga konstytucyjna Krajowej Rady Sądownictwa w sprawie nowelizacji prawa o ustroju sądów powszechnych z dnia 23 stycznia 2012 r., dokument dostępny pod adresem: http://www.iustitia.pl/content/view/802/257/., Uchwała XIV Kongresu Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce, Zakopane 12 września 2012 r., dokument dostępny pod adresem: http://kurator.webd.pl/wp-content/uploads/2012/10/uchwala-xiv-kongresu-sssr.pdf.
7. http://www.dziennikbaltycki.pl/artykul/731311,likwidacja-sadow-rejonowych-na-pomorzu-sedziowie-protestuja,id,t.html?cookie=1.